آگهی

ناترازی برق در ایران سبب شده تا بار دیگر این موضوع مطرح شود تا دستکم فشاری حدود ۳ تا ۴ گیگا وات برق از روی شبکه کاسته شود.

تغییر ساعت در نیمه نخست سال گرچه ابتدا به عنوان راهکاری برای جبران ناترازی انرژی برق در اروپا مطرح شده بود اما به گفته احسان دانشور، تحلیلگر حوزه انرژی اینک به عنوان نسخه‌ای با آثار اقتصادی و سلامت در اروپا اجرا می‌شود.

جالب اینجاست که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی پیشتر در نقد تغییر ساعت به انتقاد آلمانی‌ها از این نسخه که به ظاهر برای مدیریت انرژی به کار بسته می‌شده استناد کرده بود اما احسان‌ دانشور به یورونیوز فارسی می‌گوید: «به طور خلاصه تغییر ساعت به ویژه برای کشورهایی که از خط استوا فاصله دارند ۵ مزیت دربردارد که شامل مدیریت مصرف انرژی در سیستم‌های خانگی، افزایش چرخه اقتصادی مغازه‌ها در بخش خدمات، سلامت جسم و روح، تاثیر بر کاهش تصادفات و حفظ محیط زیست می‌شود.»

بسیاری از کشورها از جمله ژاپن یا ترکیه اصلا از تغییر ساعت daylight saving time که به اختصار DST شناخته می‌شود استفاده نمی‌کنند. با وجود انتقادهایی به این کار، اتحادیه اروپا همچنان این سیاست را در آخرین روزهای مارس هر سال تا اواخر اکتبر لحاظ می‌کند.

در ایران مواجهه با تغییر ساعت بیش از آن که فنی و کارشناسی باشد سیاسی و در عین حال برخاسته از عادت‌های مذهبی به دلیل تغییر در ساعت طلوع خورشید و غروب آن برای برپایی نماز بوده است. اقدامی که نمایندگان مجلس یازدهم در اسفند ۱۴۰۰ در قالب طرحی با عنوان «نسخ قانون تغییر ساعت رسمی کشور» رنگ قانون به خود گرفت نیز از این دست بود و حتی در تصویب به نظرات کارشناسی و گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس توجه نشد. نتیجه آن که در دو سال گذشته، گرچه به ظاهر ساعت رسمی کشور تغییر نمی‌کرد اما دولت برای مدیریت ناترازی برق در تابستان و آلودگی و وارونگی هوا در پاییز با بخشنامه ساعت کاری ادارات و بانک‌ها و به تبع آن زندگی اقتصادی مردم را تغییر داد.

سازهای مخالف به رنگ سیاست و مذهب

ایران از سال ۱۳۵۶ تغییر ساعت رسمی کشور را در برنامه کاری خود قرار داده بود که با انقلاب ۱۳۵۷ ملغی شد. اما پس از این در سال ۱۳۷۰ توسط دولت هاشمی رفسنجانی دوباره به کار گرفته شد. با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۴ به دستور او این برنامه متوقف شد و در آن زمان مجلس با گذراندن قانونی دولت را موظف به اجرای تغییر ساعت در نیمه نخست سال کرد. با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی و پیروزی تندروها در مجلس یازدهم این بار مجلس که به اکثریت نیروهای پایداری درآمده بود ساز مخالف کوک کرد و تغییر ساعت را ملغی کرد.

در یکی از گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس در نقد تغییر ساعت آمده‌ بود: ««در ایران اسلامی، انجام فرائض دینی، مبتنی ‌بر تغییرات طلوع و غروب آفتاب است. فارغ از مسائل صرفه‌جویی انرژی، زمان‌بندی آغاز فعالیت‌های روزانه افراد به اوقات شرعی نزدیک‌تر است. پزشکان و اطبا معتقدند، بهترین زمان تنفس صبحگاهی بر اساس ساعات فیزیولوژیک ساعت ۴ و بهینه‌ترین زمان آغاز فعالیت روزانه ساعت ۸-۷ صبح است.»

از سوی دیگر گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس در مقاطع مختلف با تاکید بر صرفه‌جویی اندک ولی اثرگذار این کار را در پیک‌سایی و کاهش فشار به شبکه برق موثر دانسته و مثبت ارزیابی کرده‌است اما نمایندگان مجلس یازدهم در اسفند ۱۴۰۰ بی‌توجه به این ارزیابی‌ها رای به  «نسخ قانون تغییر ساعت رسمی کشور» دادند.

دست به دامان تغییر ساعت برای گریز از ناترازی و خاموشی تابستانی

از ابتدای سال ۱۴۰۴ و به ویژه با تجربه ناترازی‌های برق در سه فصل گذشته و پیش‌بینی تابستانی سخت در ایران بحث تغییر ساعت به عنوان یک راهکار در مدیریت بهتر انرژی مطرح شد. برای نمونه «عبدالله باباخانی» کارشناس انرژی در روزنامه‌ هم‌میهن نوشت: «با توجه به کسری شدید برق ایران، جابجا کردن بخش هر چند کمی از کسری در ساعت اوج مصرف در تابستان،  می‌تواند یک راه حل مدیریتی باشد. تغییر ساعت کاری در سراسر کشور، اوج تقاضای برق را بین ۵-۱۰ درصد کاهش می دهد، این می تواند ۳-۴ گیگاوات صرفه جویی کند. بخشی از این (۱-۲ گیگاوات) به طور خاص از کاهش نیاز به سرمایش در ادارات و ساختمان‌های تجاری حاصل می‌شود. اگر چه تغییر ساعت همیشه چالشی برای کارمندان بخش های مختلف محسوب می‌شود، اما همین جابجایی ۳-۴ گیگاوات می‌تواند بخشی از کسری در اوج را جابه‌جا کند.»

جالب اینجاست که شاید نمایندگان اصولگرای مجلس یازدهم گرچه با تصویب قانونی مانع از تغییر ساعت در نیمه نخست سال شدند اما عملا با این کار سبب تحمیل نوعی بی‌نظمی در برنامه‌ریزی‌های ناشی از ناترازی برق شدند تا آنجا که در تابستان دولت با بخشنامه‌هایی ساعت کار ادارات و بانک‌ها را تغییر داد تا بتواند از فشار روی شبکه برق بکاهد. این وضع به ویژه تصمیم‌گیری دیرهنگام استانداری‌های مناطق گرمخیز سبب بلاتکلیفی کارکنان در بسیاری از روزهای سال شده‌است. نمایندگانی که جلوی تغییر ساعت رسمی کشور را گرفتند هیچ ارزیابی در مورد آثار سوء تحمیل بی‌نظمی به فضای کسب و کار و فرهنگ کار ادارات دولتی و بانک‌ها ندارند و در این زمینه نیز هیچ‌ پژوهشی نظیر آنچه مرکز پژوهش‌های مجلس انجام می‌دهد سفارش داده نشده‌ است.

روزبه‌ اسکندری، پژوهشگر مستقل محیط‌ زیست و متخصص سازه‌های هیدرولیکی که از مخالفان اعمال سیاست تغییر ساعت است به یورونیوز فارسی می‌گوید: «تغییر ساعت‌ها ممکن است صرفه‌جویی کمی در انرژی ایجاد کند، اما این تأثیر به‌شدت به شرایط اقلیمی، الگوی مصرف، و نوع مصرف انرژی بستگی دارد.»

در همین حال جمال‌الدین شرفی از کارشناسان صنعت برق در ایران به یورونیوز فارسی می‌گوید: «در دهه شصت و هفتاد عمده مشکل شبکه برق بار مصارف روشنایی بود که با ورود تکنولوژی‌های جدید و ساخت لامپ‌های کم‌مصرف و ورود نسل‌های جدید لامپ‌ها این مشکل رنگ باخت. در چند سال اخیر عمده بار و فشار روی شبکه برق در تابستان وسایل سرمایشی است.»

به گفته شرفی در حال حاضر چیزی حدود نیمی از مصرف برق در تابستان متوجه وسایل سرمایشی به ویژه استفاده از کولرهای گازی است.

آنچه این کارشناس صنعت برق بر آن تاکید دارد با داده‌های وزارت نیرو نیز قابل لمس است تا آنجا که گفته می‌شود مردم استان‌های سردسیر نظیر آذربایجان غربی و شرقی در تابستان از کولرهای گازی برای خنک‌کردن خانه و آپارتمان‌های خود استفاده می‌کنند. از طرف دیگر عدم نظارت وزارتخانه‌ای چون راه و شهرسازی به ویژه نهادهایی چون شهرداری‌ها، بسازبفروش‌ها برای آن که واحدهایی با متراژ بیشتر بسازند آپارتمان‌های جدید را بدون کانال‌کشی کولرآبی در تهران و کلانشهرها می‌سازند و به خریدار استفاده از کولرگازی را تحمیل می‌کنند.

سیاست دولت یازدهم برای جایگزین کردن کولرهای گازی پرمصرف در مناطق گرمسیر نیز به دلیل عدم تامین بودجه و تغییر دولت بلاتکلیف ماند.

آگهی

اوج مصرف برق در تابستان ۱۴۰۳ با رشد ۸.۷ درصدی، به ۷۹ هزار و ۸۷۲ مگاوات رسید. سعید میرشریفی، ناظر عالی شرکت‌های توزیع برق کشور دراین‌باره به ایرنا گفته‌ است: «۶۰ درصد انرژی برق تولیدی کشور در بخش خانگی مصرف می‌شود که در این بین ۴۰ درصد از کل مصرف برق به سامانه‌های سرمایشی اختصاص دارد. چیزی نزدیک به ۱۰ میلیون کولرگازی در فصل تابستان در کشور فعال می‌شود و حدود ۲۰ هزار مگاوات مصرف برق کشور را در ساعات اوج بار مصرف می‌کنند که معادل ۲۵ درصد کل مصرف برق کشور است.»

با چنین وضعیتی بسیاری از کارشناسان چشم بر تاثیر صرفه‌جویی تغییر ساعت بر مصرف انرژی بسته بودند اما فشار افسارگسیخته مصرف برق و ناتوانی در مدیریت شبکه سبب شده تا بار دیگر همین اندک تاثیر را برای کاهش فشار بر شبکه برق مد نظر برنامه‌ریزان قرار گیرد.

چه کشورهایی تغییر ساعت را اعمال نمی‌کنند؟

عموما کشورهای نزدیک به خط استوا که تغییرات کمی در فاصله روز و شب در نیمه اول و نیمه دوم سال تجربه می‌کنند به دلیل بی‌اثر بودن این سیاست از تغییر ساعت استفاده نمی‌کنند. از جمله این کشورها می‌توان به اکوادور، کلمبیا، پرو، کنیا، اندونزی، مالزی، سنگاپور، اوگاندا اشاره کرد. در عین حال کشورهایی نظیر عربستان سعودی، امارات، قطر، عمان، یمن، عراق نیز به دلیل نامحسوس بودن تغییر فصل این کار را مناسب نمی‌دانند.

از سوی دیگر برخی کشورها از جمله آرژانتین، روسیه، ایسلند و استرالیا به دلیل نارضایتی عمومی و سردرگمی آن را اعمال نکردند. ژاپن، هند و پاکستان یا کره‌جنوبی و فیلیپین نیز هیچ‌گاه این سیاست را به اجرا درنیاوردند. عموما مخالفت با تغییر ساعت با استدلال‌هایی نظیر نگرانی‌های مرتبط با سلامت از جمله اختلال در خواب و افزایش خطر حمله قلبی، سردرگمی و عوامل جغرافیایی کنار گذاشته شده‌است. کشورهای قاره آفریقا عموما از این سیاست استفاده نکرده‌اند.

آگهی

نخستین بار ایده تغییر ساعت در سال ۱۸۹۵ توسط شخصی به نام جرج ورنون‌ هادسون، حشره‌شناس و ستاره‌شناس نیوزیلندی مطرح و سپس در زمان جنگ جهانی اول به اجرا درآمد. پس از بحران انرژی در دهه ۱۹۷۰ میلادی، ساعت تابستانی به‌صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفت. در سال ۲۰۱۸ در اتحادیه اروپا انتقادها از این کار پررنگ‌تر شد و حتی آلمانی‌ها با شرکت‌ در یک نظرسنجی این کار را دارای آثار منفی در اقتصاد توصیف کردند.

نقطه آغاز صرفه‌جویی انرژی؛ تقویت چرخه اقتصادی دلیل استمرار

احسان دانشور، تحلیلگر حوزه انرژی که زمین‌شناس و متخصص منابع آب و محیط زیست است در گفتگو با یورونیوز به ابعاد مختلف سیاست تغییر ساعت پرداخته و به نکاتی که در بریتانیا مورد توجه قرار گرفته اشاره می‌کند.

او با اشاره به این که برای تغییر ساعت به ویژه برای کشورهایی که از خط استوار فاصله دارند ۵ مزیت می‌توان برشمرد می‌افزاید: «در ابتدا که بیشترین مصرف برق در بخش خانگی بود و مصارف بخش صنعت افزایش نیافته بود تغییر ساعت راهکاری برای مدیریت مصرف بود اما با پیشرفت تکنولوژی و ساخت وسایل خانگی کم‌مصرف‌تر این اثرگذاری در حد ۲ تا ۳ درصد از مصرف برق را شامل شد.»

دانشور با اشاره به تاثیر تغییر ساعت بر افزایش زمان کار مغازه‌ها و فروشگاه‌ها تاکید می‌کند: ‌«وقتی مردم بتوانند دیرتر به خانه برگردند، در نتیجه مغازه‌ها و فروشگاه‌ها هم می‌توانند زمان بیشتری باز باشند این به فعالیت و بهبود چرخه اقتصادی منجر شده است.»

آگهی

این تحلیلگر حوزه انرژی به امکان بیشتر حضور مردم در بیرون از خانه اشاره کرده توضیح می‌دهد: «یکی از بحث‌هایی که بر مزایای تغییر ساعت افزوده مقوله well being است. در واقع وقتی مردم بتوانند برای ورزش، یا هر فعالیت اجتماعی دیگری بیشتر بیرون از خانه بمانند این موضوع به سلامت جسم و روان آنها کمک می‌کند و مطالعات نشان داده این تغییر ساعت چنین مزیتی دارد.»

نکته دیگری که دانشور به آن اشاره می‌کند مطالعه‌ای است که اخیرا در بریتانیا انجام شده و نشان داده تغییر ساعت به کاهش تصادفات در ترافیک عصرگاهی منجر شده است. او به یورونیوز فارسی می‌گوید:‌ «بنابراین علاوه بر صرفه‌جویی انرژی می‌بینیم که تغییر ساعت دیگر به عنوان یک سیاست صرفا برای مدیریت مصرف انرژی به کار بسته نمی‌‌شود و فراتر از آن رفته و کارکردهای اقتصادی، سلامت جسم و روان و حفظ محیط زیست پیدا کرده‌است. تاثیر آن بر کاهش تصادفات عصرگاهی در بریتانیا هم از این جمله است.»

آیا تغییر ساعت می‌تواند نسخه موثری برای ایران باشد؟

آنچه تغییر ساعت را رنگ و روی موثر بخشیده شرایط جغرافیایی و فاصله از خط استوا است. به نظر می‌رسد با وجود آن که شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران با کشورهای عضو اتحادیه اروپا متفاوت است اما همچنان نسخه تغییر ساعت با اتخاذ سیاست‌های تکمیلی بتواند در کشور موثر باشد.

احسان دانشور در پاسخ به این پرسش که بیشترین مصرف برق در تابستان متوجه بخش سرمایش است و آیا تغییر ساعت می‌تواند دست‌کم به عنوان یک شوک یا یک عامل تغییر رفتار موجب بهبود وضعیت در مدیریت بهینه شبکه برق شود می‌گوید: «با توجه به این هر روز یک بخشنامه‌ای به ادارات و بانک‌ها برای ساعت کاری داده می‌شود و یا ساعت کار مدارس به نظر می‌رسد باید یک طرح جامع بهینه‌سازی و یک طرح هوشمند در این زمینه لحاظ شود که نه با مخالفت ۱۰ نفر یا ۱۰۰ نفر در مجلس برنامه کشور دچار بی‌نظمی شود. باید در قالب یک برنامه و براساس تحقیق و به تناسب شهرهای مختلف یک لایف استایل جدید تعریف شود.»

آگهی

این تحلیلگر حوزه انرژی به یورونیوز فارسی تاکید می‌کند: «توسعه دولت الکترونیک، تغییر در ساعت فعال کاری، ساعت کار مدارس مدیریت و بهینه‌سازی مصرف براساس مناطق مختلف کشور می‌تواند در ایران اثربخش باشد در عین حال همان‌طور مرور کردیم تغییر ساعت مزایایی از جمله کاهش ۲تا۴ درصدی مصرف برق، رونق اقتصادی به ویژه در بخش خدمات، تاثیر مثبت بر سلامت جسم و روح، حفظ محیط زیست و کاهش تصادفات در ترافیک عصرگاهی داشته است».